Hàng ngày vào bình minh, hàng loạt xe tải và xe buýt chen lấn nhau ra khỏi Quốc lộ 17 của Việt Nam – một tuyến đường huyết mạch dẫn tới một trong những trung tâm sản xuất điện tử mới nhất của thế giới. Chỉ cách đó vài km, một nhóm nhân viên làm ca đêm trông có vẻ mệt mỏi đang lê bước ra khỏi một nhà máy và một người cầm loa hướng dẫn đám đông bên ngoài một nhà máy khác. Những người mới tốt nghiệp trung học phổ thông này đang tìm việc làm tại nhà cung cấp lớn nhất của Apple: Foxconn.
“Hôm nay, chúng tôi có khoảng 150 đến 200 người ở đây và gần như tất cả họ đều sẽ có việc làm”, một nhân viên tuyển dụng cho biết, trừ khi có điều không ổn.
Quang cảnh này ở tỉnh Bắc Ninh là kết quả của những thay đổi sâu sắc đang càn quét ngành công nghiệp điện tử toàn cầu và đặc biệt là đế chế 3 nghìn tỷ USD của Apple, khi chiến dịch của Mỹ nhằm kiềm chế sự phát triển công nghệ của Trung Quốc thúc đẩy sự chuyển dịch chuỗi cung ứng sang những nước châu Á khác.
Sự phân mảnh này của chuỗi cung ứng toàn cầu có nguy cơ đẩy giá các mặt hàng lên cao, với việc sản xuất được thực hiện ở những địa điểm ít kinh nghiệm hơn và các doanh nghiệp phải xử lý nhiều điểm ra vào hơn. Những sản phẩm cao cấp có nhiều khả năng tăng giá nhất.
Dữ liệu do Bloomberg tổng hợp về hơn 370 nhà cung cấp và địa điểm nhà máy của họ cho thấy mạng lưới các nhà cung cấp của Apple đang lan rộng ra khắp các nước ngoài Trung Quốc.
Việt Nam và Ấn Độ là những nước hưởng lợi lớn nhất. Các công ty sản xuất Mỹ và Nhật Bản giảm sự hiện diện của họ ở Trung Quốc, ngay cả khi doanh nghiệp Trung Quốc gia nhập danh sách nhà cung cấp với tốc độ chóng mặt. Trung Quốc vẫn là nơi đặt phần lớn các nhà máy sản xuất thiết bị của Apple và sẽ vẫn là một phần không thể thiếu trong chuỗi cung ứng của công ty. Nhưng việc chuyển đổi sang một mạng lưới sản xuất lan tỏa hơn là điều không thể phủ nhận và ngày càng tăng tốc.
“Apple là người đi đầu”, theo Chris Miller, tác giả cuốn “Chip War: The Fight for the World’s Most Critical Technology” (tạm dịch: Chiến tranh chip: Cuộc chiến cho công nghệ quan trọng nhất của thế giới). “Apple là một trong những nhà lắp ráp thiết bị điện tử lớn nhất thế giới. Họ cũng có là lợi nhuận cao nhất. Vì vậy, họ có rất nhiều ảnh hưởng về các yêu cầu cho nhà cung cấp và cách họ vận hành”.
Cuộc chuyển dịch lịch sử
Cuộc chuyển dịch của Apple ra khỏi Trung Quốc leo thang mạnh mẽ trong cuộc chiến thương mại dưới thời cựu Tổng thống Donald Trump. Nhưng nền móng đã được đặt trước đó từ lâu. Nhiều công ty bắt đầu tìm kiếm địa điểm sản xuất mới khi tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh chóng của Trung Quốc bắt đầu đẩy tiền lương tăng. Chính phủ ở Ấn Độ, Việt Nam và các nước khác tích cực thu hút doanh nghiệp bằng cách đưa ra các ưu đãi đầu tư, cải cách tiền lương và cải thiện cơ sở hạ tầng. Apple và những doanh nghiệp tương tự đang rót hàng tỷ USD đầu tư vào những nơi này trên toàn cầu.
Năm 2012, không có nhà cung cấp nào liên quan đến Apple hoạt động ở Ấn Độ. Hiện tại, đất nước này có 14 nhà cung cấp. iPhone 15 mới sẽ là mẫu đầu tiên được xuất xưởng trực tiếp từ Ấn Độ chỉ vài tuần sau khi chúng bắt đầu rời nhà máy ở Trung Quốc.
Việt Nam chứng kiến số công ty lắp ráp sản phẩm Apple tăng gấp 4 lần trong thập kỷ qua. Mỹ có ít nhà cung cấp hơn vào năm 2022 so với một thập kỷ trước, nhưng có được một số khoản đầu tư lớn bao gồm cam kết xây 2 nhà máy chip tiên tiến của TSMC.
Cuộc chuyển dịch lịch sử hứa hẹn tạo ra hàng triệu việc làm ngoài Trung Quốc. Ở Việt Nam, lực lượng lao động ngành điện tử đạt 1,3 triệu người vào tháng 6/2022, tăng gấp 4 lần kể từ năm 2013. Tại Ấn Độ, lĩnh vực này đã tạo ra tới một triệu việc làm trực tiếp và gián tiếp kể từ năm 2018, Hiệp hội Điện tử và Di động Ấn Độ ước tính.
Jeffrey Jaensubhakij – giám đốc đầu tư của quỹ đầu tư quốc gia Singapore GIC – cho biết: “Việc tái cơ cấu chuỗi cung ứng thực sự mang lại cơ hội đáng kể cho các công ty cũng như các khu vực địa lý nằm trong phong trào đó”.
Tuy nhiên, việc sản xuất phân tán ở nhiều quốc gia – một số trong đó kém xa Trung Quốc về cơ sở hạ tầng, nguồn lao động và chuyên môn về chuỗi cung ứng nói chung – làm tăng nguy cơ chậm trễ vận chuyển và chi phí cao hơn. “Thách thức đến từ điều đó là bạn sẽ phân mảnh những chuỗi cung ứng vốn đã rất hiệu quả”, ông Jaensubhakij nói. “Nó sẽ làm tăng chi phí và do đó tiếp tục đẩy lạm phát lên cao theo thời gian”.
Các trung tâm sản xuất mới của Apple vẫn chiếm một phần tương đối nhỏ trong tổng sản lượng. Về giá, Steven Tseng của Bloomberg Intelligence cho biết: “Giá các sản phẩm của Apple thực sự có thể tăng để phản ánh chi phí có thể cao hơn” của việc di chuyển chuỗi cung ứng. “Dù vậy, việc tăng chi phí như vậy có thể không được phản ánh đầy đủ vào giá cuối cùng, vì điều đó có thể gây hại đến nhu cầu thị trường”.
Trong khi Trung Quốc có những lợi thế mà Ấn Độ không thể sánh kịp trong thời gian trước mắt, Veena Jha – giám đốc điều hành của IKDHVAJ Advisors – không kỳ vọng giá bán iPhone sẽ thay đổi nhiều. “Điều chúng ta có thể thấy là các mẫu cao cấp ban đầu sẽ đắt hơn do những bộ phận hoặc thiết kế phức tạp”, bà nói. “Về lâu dài, chắc là giá sẽ ngang bằng với Trung Quốc”.
Tất nhiên, việc tiếp tục phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc đi kèm với những rủi ro riêng. Trong những năm Zero Covid, chính sách thất thường của Bắc Kinh bóp nghẹt nguồn cung cấp mọi thứ từ điện thoại đến ô tô. Tại iPhone City của Foxconn – một khu phức hợp rộng lớn ở miền trung Trung Quốc, nơi hàng trăm nghìn công nhân phải chịu đựng tình trạng phong tỏa kéo dài – biểu tình bạo lực vào cuối năm ngoái làm tê liệt sản xuất trong nhiều tuần và có thể là giọt nước tràn ly đối với các nhà cung cấp.
Washington hiện đang hạn chế khả năng tiếp cận của Trung Quốc với công nghệ tiên tiến của Mỹ như chip, làm tăng thêm cuộc đấu ăn miếng trả miếng giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới. Chính giới Mỹ lo ngại những tiến bộ của Trung Quốc trong trí tuệ nhân tạo và điện toán lượng tử sẽ tạo ra thách thức đối với lợi ích quân sự của Mỹ – bao gồm khả năng xung đột ở Đài Loan.
Đầu tư hàng tỷ USD
Các công ty lắp ráp Đài Loan vốn thống trị chuỗi cung ứng của Apple vẫn thực hiện phần lớn công việc trong các khu phức hợp khổng lồ ở Trung Quốc đại lục. Nhưng họ cũng đóng góp lớn vào quá trình chuyển dịch. Việt Nam là nước sớm hưởng lợi từ sự đa dạng hóa này, và Foxconn và Pegatron cũng đang lên kế hoạch đầu tư lớn vào Ấn Độ.
Nhà máy Foxconn và Luxshare ở huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang.
Trên những cánh đồng lúa Bắc Giang, Foxconn dự kiến xây một khu phức hợp trị giá hàng tỷ USD sản xuất MacBook. Theo Đào Xuân Cường – Giám đốc Ban quản lý các khu công nghiệp tỉnh – những khoản đầu tư lớn như vậy tạo hiệu ứng lan tỏa kinh tế: Danh sách của Apple bao gồm 25 nhà cung cấp trong nước, nhưng hơn 300 nhà cung cấp phụ cũng đã mở nhà máy ở Bắc Giang.
Các doanh nghiệp Trung Quốc như nhà sản xuất AirPods GoerTek và BYD – công ty vận hành một nhà máy lắp ráp iPad – cũng đang mở rộng ở miền bắc Việt Nam. Điều đó phản ánh thực tế mà các công ty Trung Quốc và Mỹ đều phải đối mặt: Khi Washington tìm cách kiềm chế tham vọng công nghệ của Bắc Kinh, họ thấy cần phải thiết lập sản xuất ở những nơi hầu như không bị ảnh hưởng bởi vấn đề địa chính trị.
Việt Nam đã thu hút doanh nghiệp công nghệ đến đất nước bằng chính sách giảm thuế và cho thuê đất miễn phí. Các quan chức cấp tỉnh cũng dành sự quan tâm riêng cho Apple, thực hiện những cuộc gọi ban đêm đến trụ sở công ty ở Mỹ và cung cấp đất xây ký túc xá của công nhân nhà máy. Tất cả nỗ lực này đang có hiệu quả như mong muốn. Ngành công nghiệp điện tử chiếm 32% kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam vào năm ngoái, gấp đôi so với một thập kỷ trước.
“Về mặt kinh tế, đây là động lực tăng trưởng tiềm năng mà không quốc gia nào có thể bỏ lỡ”, theo Sonal Varma, chuyên gia kinh tế của Nomura Holdings. “Đây là cơ hội một lần trong đời”.
Chỉ là sự khởi đầu
Ấn Độ đang đặt Apple vào trung tâm của tham vọng trở thành Trung Quốc thứ hai – một cường quốc sản xuất với thị trường nội địa khổng lồ.
Đầu năm nay, CEO Apple Tim Cook nhắc lại cam kết đầu tư vào quốc gia đông dân nhất thế giới trong cuộc gặp với Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi. New Delhi đang làm phần việc của mình để thúc đẩy mối quan hệ, với ưu đãi tài chính dành cho các nhà cung cấp và thuế nhập khẩu cao đối với những công ty không sản xuất trong nước.
Tim Cook, ở giữa bên phải, bắt tay với một khách hàng trong lễ khai trương cửa hàng Apple đầu tiên của Ấn Độ ngày 18/4/2023.
Nước này hiện sản xuất khoảng 7% tổng số iPhone, tăng gấp 3 lần so với năm tài chính trước. Tổng xuất khẩu điện tử của Ấn Độ tăng gấp 4 lần kể từ năm 2018 lên 24 tỷ USD vào năm ngoái.
Tất cả các dấu hiệu cho thấy đây mới chỉ là sự khởi đầu. Tata – tập đoàn lớn nhất Ấn Độ – đang mua lại một nhà máy iPhone từ công ty lắp ráp Đài Loan Wistron. Đây có thể là bước đầu tiên trong nỗ lực trở thành gã khổng lồ điện tử của Tata. Tháng 8, Foxconn tiết lộ kế hoạch thành lập một nhà máy sản xuất linh kiện iPhone ở tỉnh Karnataka phía nam. Họ cũng đang chuẩn bị xây dựng một cơ sở lớn hơn để lắp ráp các thiết bị hàng đầu của Apple. Những kế hoạch đó khiến giá trị đầu tư mới của công ty ở Ấn Độ lên tới hơn 1,2 tỷ USD và có thể tạo ra hàng chục nghìn việc làm.
Tuy nhiên, những dự án này khó tránh được trở ngại. Các dịch vụ cơ bản như điện nước ở Ấn Độ và Việt Nam kém tin cậy hơn ở Trung Quốc, đồng thời hệ sinh thái chuỗi cung ứng của Apple cũng chưa được thiết lập vững chắc. Các doanh nghiệp thường muốn dùng những giám đốc Trung Quốc có kinh nghiệm để lập nhà máy mới, nhưng tốc độ phê duyệt thị thực – đặc biệt là ở Ấn Độ, nơi đang căng thẳng với Trung Quốc – có thể hạn chế việc mở rộng.
Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát vẫn lạc quan. “Ấn Độ hiện đang giải quyết một cách toàn diện tất cả các nút thắt trước đây liên quan đến những yếu tố sản xuất công nghiệp”, theo các nhà phân tích của Bank of America, cho biết thêm rằng nước này “đang tập trung vào cải thiện sự thuận tiện trong kinh doanh”.
Cường quốc sản xuất
Trung Quốc sẽ không sớm mất đi vị thế là trung tâm sản xuất thiết bị chính của thế giới.
Các nhà cung cấp chắc chắn đang giảm sự hiện diện ở đó, dẫn đầu bởi những công ty Mỹ và Nhật Bản như Dell và Sony. Ngay cả các doanh nghiệp Trung Quốc như Luxshare cũng đang xây nhà máy bên ngoài quê nhà.
Nhưng đồng thời, những công ty Trung Quốc sản xuất từ màn hình, vỏ cho đến bảng mạch và pin cũng đang gia nhập danh sách nhà cung cấp của Apple. Chất bán dẫn là lĩnh vực duy nhất mà Trung Quốc có ít đại diện do thiếu chuyên môn về bộ nhớ và bộ xử lý.
Trong nhiều năm, những nhà lãnh đạo trong ngành từ ông bầu Foxconn Terry Gou đến nhà sáng lập TSMC Morris Chang đã cảnh báo rằng chuỗi cung ứng công nghệ toàn cầu có nguy cơ bị phân mảnh theo đường đứt gãy Mỹ-Trung. Nhưng việc tái tạo một nền tảng sản xuất khổng lồ trải rộng trên hàng nghìn công ty, hàng triệu công nhân và kết nối tới mọi nơi trên thế giới đơn giản là không khả thi trong thời gian ngắn.
Những nhà máy như iPhone City của Foxconn có thể hoạt động với quy mô khổng lồ một phần nhờ những ưu đãi hào phóng và sự hỗ trợ không mệt mỏi từ chính quyền địa phương Trung Quốc. Ông Miller – tác giả của cuốn sách Chip War – cho biết việc thay thế các cơ sở kích cỡ như một thành phố sẽ rất thách thức.
Tuy nhiên, cuối cùng thì phần lớn quy mô sản xuất của Apple sẽ nằm ngoài Trung Quốc. Tốc độ và mức độ của cuộc di cư vẫn chưa rõ ràng, nhưng xu hướng chung là tin mừng đối với giới chức cách trụ sở của Apple nửa vòng Trái đất.
Ở Bắc Giang, tiếng ồn ào của các công trình xây dựng và quảng cáo dạy tiếng Trung, tiếng Nhật, tiếng Hàn là những dấu hiệu không thể tránh khỏi của sự thay đổi. Năm nay, ông Đào Xuân Cường đích thân đi tham quan một số nhà máy sản xuất trong một chuyến công tác đến Trung Quốc. “Một số người nói với tôi rằng họ đặt mục tiêu chuyển 30% đến 50% sản lượng sang một nơi nào đó bên ngoài Trung Quốc”, ông nói khi hai chiếc điện thoại thông minh của mình liên tục đổ chuông.
